Kraj 2018. godine istovremeno predstavlja i kraj izuzetno ekspanzivne monetarne politike Evropske centralne banke (ECB), monetarne politike koja je uzrokovana globalnom ekonomsko-finansijskom krizom, ali i krizom javnog duga u pojedinim zemljama zone evra.
Ova vrsta monetarne politike se sprovodila između ostalog kroz tzv. program kupovine aktive (eng. asset purchase programme/APP), tj. kreditiranje rezidenata zone evra (pravnih lica sa sjedištem u zoni eura) kupovinom obveznica korporativnog sektora (privreda i finansijske institucije), ali i državnih/vladinih obveznica.
Do 2006. godine oko 50% aktive ECB (preciznije 52,34%) je u potraživanjim od rezidenata, uglavnom banaka kojima ECB daje kredite (ili od kojih otkupljuje trezorske zapise i obveznice). Već od 2007. godine ECB usljed početka recesije u SAD (Velika recesija, 2007-2009.) povećava nivo kreditiranja banaka (vidjeti grafikon), ali to još uvijek nije najintezivniji oblik kreditiranja ECB u proteklih desetak godina, iako su u u 2007. godini potraživanja ECB od rezidenata zone eura porasla za čak 31% (2007/2006.).
Do kvantitativnog popuštanja (eng. quantitative easing) tj. masovnog i redovnog kreditiranja privrede i država dolazi tek početkom 2015. godine. Od tada (mart 2015.) ECB se obavezuje da mjesečno kupuje 60 milijardi EUR finansijskih instrumenata emitenata iz zone evra, ili drugim riječima da iz mjeseca u mjesec daje po 60 milijardi EUR kredita, što predstavlja oko četiri bruto domaćih proizvoda Bosne i Hercegovine. (ECB za mjesec dana da onoliko kredita koliko cijela BiH proizvede proizvoda i usluga za 4 godine,na osnovu BDP iz 2017.godine). U 2015. godini potraživanja ECB od rezidenata zone eura su porasla za 26% (2015/2014.).
Mjesečni kredit od 60 milijardi EUR se postepeno povećava na 80 milijardi EUR, potom smanjuje na 60 milijardi EUR i 30 milijardi EUR, a krajem 2018. godine ECB mjesečno daje 15 milijardi EUR kredita, da bi od početka 2019. godine ECB obustavila program kupovine aktive tj. kvanitativnog popuštanja (ECB nastavlja reinvestirati glavnicu iz APP, ali to nije tema ovoga posta).
Na kraju 2018. godine aktiva ECB je 4,66 hiljada milijardi EUR što je za 38% veće od njemačkog BDP-a u 2018. godini. Potraživanja, krediti dati pravnim licima sa sjedištem u zoni eura, su 79% aktive ili 3,7 hiljada milijardi EUR. U periodu 2006-2018. aktiva ECB je uvećana za skoro četiri puta , a u periodu 2014-2018. za dva puta.
Kako se ovakva monetarna politika i njen prestanak na najjednostavniji način mogu povezati sa Bosnom i Hercegovinom, našom monetarnom politikom i ekonomskim sistemom?
U bilansu Centralne banke BiH (CBBiH) nema potraživanja od rezidenata tj. od pravnih lica koja imaju sjedišta u BiH. CBBiH ne kreditira bh pravna lica. CBBiH ne kreditira državu Bosnu i Hercegovinu i ne kupuje obveznice i trezorske zapise bh entiteta, Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine. Dok je ECB kreditirala direktno banke i privredu zone evra i kupovala državne obveznice, CBBiH je takođe kreditirala banke, ali i države, zone evra.
ECB i CBBiH su radile isti posao. I ECB i CBBiH su pomagale privredu, banke i države zone evra. CBBiH kod evropskih banaka drži depozite, a one kreditiraju privredu, stanovništvo i države zone evra.
Međutim, kroz drugi dio bh monetarne politike (obavezna rezerva i naknada na sredstva iznad obavezne rezerve) CBBiH je vodila diskrecionu monetarnu politiku radi povećanja bh kreditnog rasta, a sa namjerom direktne pomoći bh privredi i stanovništvu, a indirektne bh državi i bh entitetima. (Na ovu temu više u nekom drugom postu)
I zona evra i BiH su prošle kroz globalnu ekonomsko-finansijsku krizu, baš kao i SAD. Poslije Velike depresije (1929-1933.), period 2007-2009. godine je bio najteži u ekonomskoj istoriji SAD i zato je označen kao Velika recesija. U SAD stopa nezaposlenosti je 3,9% (2018.), u zoni eura 8,2% (2018.), a u BiH 20,5% (2017.). Centralne banke SAD-a i zone eura su pomogle svojim bankama, privredi i državama koje koriste dolar odnosno evro kao zakonsko sredstvo plaćanja da prevaziđu i recesiju i globalnu ekonomsko-finansijsku krizu putem kreditiranja. CBBiH nije mogla pomoći na isti način bh bankama, privredi, državi i entitetima, jer Zakon o CBBiH ne dopušta tu vrstu monetarne politike.
U kapitalizmu se recesije pojavljuju u prilično redovnim intervalima (nakon određenog broja godina), ali sa različitim intenzitetom. SAD je od 1945. godine prošla kroz 12 recesija, a SAD su, kao i sve zemlje zone evra, kapitalistička država, a to je i Bosna i Hercegovina. Ova pojava, naizmjenični privredni rast pa potom pad privredne aktivnost (recesija) se označava kao ciklično kretanje kapitalističke privrede. Privreda se kreće u ciklusima, koji uvijek sadrže recesiju. U recesiji pada BDP i povećava se broj nezaposlenih, broj otkaza ugovora o radu od strane firmi postaje sve veći.
Monetarna politika i fiskalna politika su osnovne ekonomske politike. Centralne banke vode monetarnu politiku. Ekonomskim politikama se ublažavaju negativni efekti recesije.
Ući u recesiju i/ili ekonomsku krizu bez kredita centralne banke je isto kao kada bi hirurg ušao u opercionu salu bez skalpela.
O novoj recesiji, koja se približava, pisaću u nekom od narednih postova.
Dragan S. Jović*
*Izneseni stavovi, ideje, zaključci, preporuke, analize i mišljenja pripadaju autoru i ne predstavljaju na bilo koji način stavove, ideje, zaključke, preporuke, analize i mišljenja ustanove u kojoj autor radi. Analize finansijskog/bankarskog tržišta i/ili pojedinačnih hartija od vrijednosti (akcija, trezorskih zapisa, obveznica) nisu prijedlog za kupovinu ili prodaju hartija od vrijednosti. Analize ove vrste su lični stavovi autora, a ne bilo kakva vrsta investicionog savjeta.
