Ekonomija je društvena nauka. Prirodne nauke (hemija, fizika, bilogija, medicina …) su egzaktnije od društvenih nauka, pa samim tim i od ekonomije. U medicini su npr. donja i gornja granica limfocita,eritrocita i leukocita označene kao granice određene vrste zdravlja. Sve izvan toga intervala označava blaže ili teže obolenje.
U ekonomiji su ove vrste zakonitosti, definisani kao intervali vrijednosti, vrlo rjetke, a još rijeđe su tačkaste vrijednosti/mjere, koje postoje u fizici/medicini, a koje se označavaju kao ubrzanje slobodnog pada (9,81 m/s2), brzina svjetlosti (3*108 m/s), bolestan organizam (temperatura iznad 37 stepeni), opasnost od egzitusa/upokojenja (40 stepeni).
Međutim to što je ekonomija, kao nauka i struka, manje egzaktna od prirodnih nauka ne znači da se samo na osnovu jednog broja ne može zaključiti da je neka ekonomija ozbiljno bolesna (vidjeti grafikon). Kada cijene rastu govorimo o inflaciji (naduvavanje), kada cijene padaju, a pogotova kada je one rastu po negativnoj stopi (cijene danas su niže od cijena juče) imamo posla sa deflacijom (izduvavanje). Ako su potrošačke cijene (inflacija) za godinu dana porasle za dvocifrenu brojku to može, ali ne mora značiti, da je ekonomija bolesna. Ali ako je inflacija negativna (deflacija) to uvijek znači da je ekonomski sistem ozbiljno obolio – stav je jedne ogromne škole ekonomske misli. Na iskustvenom nivou za bh javnost je vrlo teško prihvatiti stav da čak i dvocifrena inflacija može biti pozitivna ekonomska pojava, a da je deflacija izuzetno negativna pojava, jer je u BiH decenijama tokom trajanja ex YU problem uvijek bila inflacija, a ne deflacija, a tokom posljednjeg rata (1992-1995. g.) hiperinflacija je harala Bosnom.
Neću objašnjavati potencijalne blagodati dvocifrene inflacije (jer to nije tema ovoga posta), ali ću na opšterazumljiv i politekonomski način objasniti zašto je deflacija (negativna inflacija), koja je u BiH trajala čak četiri godine (2013-2016.), izuzetno negativna pojava (crveni stubovi na grafikonu).
Svako zna da je lakše igrati nogomet sa naduvanom nego izduvanom loptom. Izduvana lopta je teška i predstavlja olovo u nogama nogometaša. Bicikl sa izduvanom gumom se sporo kreće jer otpor vazduha i podloge takvoj gumi je mnogo veći nego naduvanoj gumi.
Spustimo prethodnu misao na teren ekonomskog sistema i ekonomske nauke. Kome smeta, kome pravi otpor, deflacija, tj. “izduvana inflacija”? Smeta i proizvodnji i potrošnji, tj. cijelom ekonomskom sistemu.
Deflacija ⇒ niže potrošačke cijene ⇒ niže prodajne cijene proizvoda i usluga ⇒ manji prihodi firmi ⇒ manje plate ⇒ manja potrošnja ⇒ manja proizvodnja⇒ otpuštanje radnika … to je jedan način/kanal negativnog djelovanja deflacije.
Drug kanal djelovanja deflacije je preko kamatnih stopa. Korisnik kredit primjećuje samo nominalnu kamatnu stopu, a realna kamatna stopa je (pojednostavljeno) nominalna kamatna stopa umanjena za inflaciju. Pri kamatnoj stopi od 5% i inflaciji od 2% korisnik kredita/dužnik realno plaća 3% (5%-2%=3%), jer novac gubi vrijednost približno za veličinu inflacije – zbog inflacije na gubitku je banka/povjerilac. Ali, ako cijene padnu za npr 2% (deflacija), onda je realna kamatna stopa viša tj. 7% (5%-(-2%)=7%). U periodima deflacije novac je mnogo skuplji nego u periodima inflacije jer je realna kamatna stopa viša. Zbog deflacije na gubitku je prvo korisnik kredita, a kasnija i banka jer dužnici ne mogu vraćati kredite. Pod pretpostavkom da se nominalna kamatna stopa ne mjenja deflacija (pod pretpostavkom da je i sve ostalo jednako) znači: skuplji novac ⇒ manju tražnju za kreditima ⇒ otkazivanje investicija ⇒ manju proizvodnju i potrošnju ⇒ povećavanje nezaposlenosti ⇒ smanjenje poreske osnovice ⇒ pad javnih prihoda ⇒ rast javnog duga ⇒ opšte smanjenje ekonomske aktivnosti.
Mislim da bi sada svakome trebalo biti jasno koja ekonomija sa grafikona je u period od 2013. godine do 2016.godina sa aspekta inflacije bila bolesna. Srbija je u tom periodu uspijela održati značajno viši nivo inflacije od zone evra, a u 2013. godini ona je bila i vrlo visoka (7,7%). Inflacija u zoni eura je tri godine (2014-2016.) težila nuli, ali nikada nije bila negativna (prosječna godišnja inflacija). Bugarska, koja ima novčani odbor isto kao i BiH je imala deflaciju tri godine (2014-2016.), a najoštriju deflaciju po intenzitetu i dužini trajanja inflaciju je imala BiH (2013-2016.).
Četiri godine u nizu (2013-2016.) deflaciju nije imala niti jedna zemlja Evropske unije, a samim tim ni zone evra. BiH je četiri godine bila usamljena – četiri godine samoće.
Ako bismo želili povući analogiju sa temperaturom ljudskog tijela mogli bismo reći da je četiri godina bh ekonomski sistem imao temperaturi iznad 38 stepeni. Ovu dijagnoza, da je bh ekonomija zbog deflacije ozbiljno bolesna, tj. da je deflacija bolest, niti jedna nadležna bh i/ili entitetska ustanova eksplicitno saopštila bh javnosti nikada nije. BiH tokom ove četiri godine nije formalno imala antideflacionu ekonomsku politiku (neformalno je imala, ali to nije tema ovoga posta).
Kada/ako ponovo u BiH krene talas deflacije i ekonomske regresije prije samog liječenja trebalo bi uspostaviti ispravnu dijagnozu … deflacija = bolesna ekonomija.
Kako pobijediti deflaciju i od čega se sastoji antideflaciona ekonomska politika, kao i o deflaciji kao “lijeku” u režimu novčanog odbora, planiram pisati.
Dragan S. Jović*
*Izneseni stavovi, ideje, zaključci, preporuke, analize i mišljenja pripadaju autoru i ne predstavljaju na bilo koji način stavove, ideje, zaključke, preporuke, analize i mišljenja ustanove u kojoj autor radi. Analize finansijskog/bankarskog tržišta i/ili pojedinačnih hartija od vrijednosti (akcija, trezorskih zapisa, obveznica) nisu prijedlog za kupovinu ili prodaju hartija od vrijednosti. Analize ove vrste su lični stavovi autora, a ne bilo kakva vrsta investicionog savjeta.
