Kao mjera uspješnosti jedne ekonomije mogu se koristiti različiti pokazatelji. Kao krajnji pokazatelj kvaliteta ekonomske politike u periodu od jedne ili više godina se koristi godišnja stopa rasta realnog bruto domaćeg (BDP) tj. nominalna stopa rasta BDP umanjena za stopu inflacije. Godišnja stopa rast realnog BDP pokazuje koliko je za godinu dana ekonomski sistem proizveo više ili manje dobara ili usluga. Dobri poznavaoci sistema nacionalnih računa (to je metodologija za računanje BDP-a), upućuju konceptu BDP-a ozbiljne zamjerke (na ovu temu više u nekom drugom postu), ali uprkos kritici, on opstaje i koristi se kao agregatna mjera uspješnosti jedne ekonomije tj. ekonomske politike, a upotrebljava se i za upoređivanje ekonomija. Opsesija ekonomskim rastom, ali i “laka” razumljivost koncepta, doprinose vitalnosti BDP-a kao agregatne mjere dinamike ekonomskog sistema, ali to nije razlog da se ne razvijaju novi pokazatelji “bilansa uspijeha” ekonomije, koji umjesto novca broje ljude koji odlaze (vidjeti grafikon), ma koliko to bila neuobičajena metoda.
Nema bolje, realnije, konkretnije, egzaktnije i razumljivije mjere od kvaliteta vođenja jednog ekonomskog sistema tj. kvaliteta ekonomske politike od broja ljudi koji u mirnodopsko vrijeme žele da se nastane na na određenoj teritoriji, ili da se iseli sa nje. Iseljenici (emigranti) glasaju protiv ekonomskog sistema i ekonomske politike zemlje iz koje odlaze, a daju glas ekonomskoj politici zemlje u koju dolaze. Kod useljenika (imigranata) se dešava obratno. Oni u konkretnom, hrvatskom, slučaju glasaju za hrvatsku ekonomsku politiku, a protiv ekonomije iz koje dolaze. Motivi spoljnih migracija u vrijeme mira mogu biti različiti, ali iza svakog motiva stoji želja da se napusti određeno ekonomsko područje. Napuštanjem Hrvatske (BiH, ili bilo koje druge zemlje) emigrant počinje stvarati novu vrijednost u drugoj zemlji, on plaća poreze u drugoj jurisdikciji, izgrađuje penzioni i zdravstveni sistem druge države i daje doprinos razvoju novog društva. Zemlja u kojoj je neto migraciona stopa/NMS negativna ((emigranti – imigranti)/prosiječna populacija*1.000) gubi vitalnu supstancu jer današnja migracija za razliku od one prije 30 i više godine znači preseljenje cijelih porodica, odlazak zauvijek, odlazak sa namjerom da se više nikada ne vrati.
Sve balkanske zemlje su izložene u manjoj ili većoj mjeri neto odlivu stanovništva, ali nije bilo zvaničnih prijedloga (od strane organa uprave, vlada, statističkih zavoda) da se neto migracioni stopa uspostavi kao mjera kvalitata ekonomske politike. Običan čovjek, seljak ili građanin, vrlo dobro razumije kvalitet svoga ekonomskog statusa, ali ne razumije kvalitet sveukupne ekonomske politike, ili mu je potrebno dosta vremena da je razumije. Kaka rastumačiti razliku između stope rasta realnog BDP od 1,5% i 1,7%, ili u čemu je razlika između stope inflacije od 2,2% i 2%? Ako berza rasta, pa potom pada može li se izvući bilo kakav zaključak o kvalitetu ekonomskog sistema u kojem se živi. Šta znači kamatna stopa na desetogodišnje obveznice od npr. 4%, da li je to puno, ili malo? Da li je bolje da javni dug raste, a privatni padaju, ili suprotno? Kako objasniti razliku između budžetskog deficita od 1% i 1,5%? Kome treba više vjerovati anketnoj ili registrovanoj stopi nezaposlenosti? Ako je dobro imati fiksni devizni kurs, zašto SAD i zona eura imaju promjenljive devizne kurseve i da li je to dobra ekonomska politika?
Ali, u godinama globalne ekonomsko-finansijske krize (2009.), iako su skoro sve zemlje prošle kroz drastično smanjenje realnog BDP, ipak su neke zemlje imale pozitivanu a neke negativanu NMS. Među ovim zadnjim su Hrvatska, BiH, Srbija …
Ovakav hroničan ekonomski problem koji zemlje u razvoju lišava glavnog pokretača sveukupnog društveno-ekonomskog razvoja, čovjeka, ali i investiranog kapitala u obrazovanje emigranata ne bi trebao biti ni statistički ni politekonomski ignorisan, a vrlo brzo i lako bi se mogao transformisati u ključni pokazatelj stanja određene ekonomije.
Stavljanjem u odnos neto migracije sa prosiječnom populacijom dobija se brojka koju razumije svako ko zna brojati, a to je neto migracije na 1.000 stanovnika (vidjeti grafikon). U slučaju Hrvatske preko NMS mogu se čak pratiti i faze u njenom ekonomskom “razvoju”. U prvoj fazi (2002-2004.) Hrvatska je bila privlačno mjesto za život i rad, potom manje privlačno (2005-2008.), a od 2009. godine kada su skoro sve evropske ekonomije zabilježile pad realnog BDP započinje neto iseljavanje iz Hrvatske, koje ubrzava od 2013. godine. U 2017. godini, po osnovu vanjskih migracija, Hrvatska na svakih 1.000 gubi oko 8 ljudi, što je – 8 promila. Ovaj podatak (NMS) je razumljiviji nego kada se saopšti da je neto 31.799 ljudi napustilo Hrvatsku u 2017.g., a može se i uporediti i sa drugim manjim/većim zemljama, za razliku od apsolutne neto migracije.
Kao i Hrvatska, kroz isti proces prolazi i BiH. Aleksa Šantić je pjesmom “Ostajte ovdje” (1896.g.) pokušao zaustaviti iseljavanje muslimana iz BiH nakon što je Austrougarska dobila starateljstvo nad BiH. SFRJ je skovala eufemizam “radnici na privremenom radu u inostranstvu” da bi prikrila probleme na YU tržištu rada, a koristila je devizne doznake za smanjenje platnobilansnog deficita (tj. deficita tekućeg računa). Poezija nije ekonomska politika, ekonomska politika koja se zasniva na izvozu ljudi, da bi se “uvezle” devizne doznake ima svoj vijek trajanja, a stanje na tržištu rada u BiH je danas kudikamo gore nego za vrijeme SFRJ.
NMS je vrlo lako izračunati, sa vrijednošću NMS se ne može manipulisati. Podaci o migrantima postoje, kao i procijena broja stanovnika. Naše društvo može nakon godinu dana (ili čak mjesečno i kvartalno) imati informaciju da li je BiH postala bolje ili lošije mjesto za život u odnosu na okruženje, a tu informaciju može obraditi i svaki stanovnik BiH. Viša NMS u odnosu na prethodnu godinu predstavlja bolju ekonomsku politiku u poređenju sa prethodnom godinom i obratno. Ona ekonomska politika (čak i pod prepostavkom da se mjenja migraciona politika u Njemačkoj, Austriji … tj. da se lakše useliti u ove zemlje) koja zaustavi pogoršanje NMS u BiH (u slučaju Hrvatske to je održanje NMS na – 7,7 promila) je dobra ekonomska politika, a ona koja približi NMS nuli je izvanredna ekonomska politika.
NMS je mjera kvaliteta ekonomske politike koja savršeno odgovara ekonomskim (ne) prilikama u BiH. Vrijednost NMS se ne može tumačiti na ovaj ili onaj način. Emigranti i/ili oni koji vraćaju bh pasoš, glasaju nedvosmisleno protiv bh ekonomske politike u korist neke druge ekonomske politike.
Bolja ekonomska politika uvijek nosi sa sobom i bolju društvenu klimu za kojom običan čovjek vapi.
Ako BiH želi ekonomski razvoj onda bi relevantne bh društvene grupe trebale: 1) Postići dogovor da je neto migraciona stopa krajnji pokazatelj uspješnosti ekonomske politike ili ekonomskih politika u Bosni i Hercegovini na svim nivoima vlasti, 2) Istom mjerom, neto migracionom stopom, mjeriti i ocijenjivati i sebe i druge kao kreatore ekonomske politike 3) Dati nalog statističkom zavodu da godišnje (ako je moguće i mjesečno i kvartalno) publikuje podatke o neto migracionim stopama po entitetima i na državnom nivou, u javnim glasilima i na svom sajta i to u formi tabele/grafikona i/ili nekog indeksa (ali uvijek uz primjenu konzistentne metodologije).
Mislim da ovu priliku da se uspostavi egzaktna i svima razumljiva mjera ekonomskih (ne)prilika u BiH i mjera kvaliteta bh ekonomske politike (ekonomskih politika) ne bi trebala propustiti.
Dragan S. Jović*
*Izneseni stavovi, ideje, zaključci, preporuke, analize i mišljenja pripadaju autoru i ne predstavljaju na bilo koji način stavove, ideje, zaključke, preporuke, analize i mišljenja ustanove u kojoj autor radi. Analize finansijskog/bankarskog tržišta i/ili pojedinačnih hartija od vrijednosti (akcija, trezorskih zapisa, obveznica) nisu prijedlog za kupovinu ili prodaju hartija od vrijednosti. Analize ove vrste su lični stavovi autora, a ne bilo kakva vrsta investicionog savjeta.