Dijagnoza je grčka riječ koja se prevodi kao prepoznavanje, raspoznavanje, a najčešće se odnosi na bolest. “Dijagnosticirati” u medicinskoj struci, znači prepoznati neku bolest. U ekonomskoj struci postoji pojam “makroekonomska dijagnostika”. Ekonomske bolesti se najlakše prepoznaju kroz poređenje ekonomskih sistem, pri čemu jedan ili više ekonomskih sistema služe kao uzor, jer nisu obolili. Dijagnosticirati u ekonomiji, ne mora uvijek značiti otkrivanje bolesti, već se može odnositi i na otkrivanje nekih karakteristika ekonomskog sistema ili osobina nekih ekonomskih pojava u tom sistemu.
Raspodjela BDP-a u Austriji i Srpskoj je bitno drugačija, a prvo otkriće, prva dijagnoza se odnosi na činjenicu da je Srpska “skuplja” od Austrije, ako se “skupoća” nekog društva ili ekonomskog sistema mjeri po udjelu poreza na proizvode (koji su umanjeni za subvencije). Srpska od svojih građana i privrede zahvata za 5,5 procentna poena (p.p.) više nego što to čini Austrija (vidjeti grafikon). Za one koji su pojam “skupa država” vezivali za visinu poreza na bruto dobit ili poreza na dohodak (koji su u prosjeku značajno viši u Austriji nego u Srpskoj) ovo otkriće/dijagnoza bi moglo biti veliko iznenađenje.
Drugo otkriće/dijagnoza odnosi se na veću izdašnost austrijskih vlasnika kapitala i austrijske države prema radničkoj klasi, nego što je to slučaj u Srpskoj. Po ovome parametru Srpska je lošija za 3,5 p.p., a kada bi u raspodijeli BDP-a srpski radnici učestvovali relativno isto kao i austrijski, u 2018.g. ukupne bruto plate u Srpskoj bi trebale biti veće za 374 miliona konvertibilnih maraka (0,035* 10.68 mlrd. KM).
U potrošnji/amortizaciji fiksnog kapitala (potrošnja fiksnog kapitala i amortizacija fiksnog kapitala ne moraju biti potpuno isti ekonomski koncepti) nije teško biti bolji od Srpske, jer je ova stavka u raspodjeli srpskog BDP-a vrlo niska, a u odnosu na Austriju je niža za 5 p.p. Ekonomski sistem koji u prosjeku ne ulaže u nove mašine i novu opremu i u kojem je tehnološki progres spor (što proizilazi iz niske potrošnje fiksnog kapitala) je osudio sam sebe na privredno nazadovanje.
Kao posljedica ovakve raspodijele ostatak BDP-a – bruto dobit (neto operativni višak i neto mješoviti dohodak) koja se raspodjeljuje državi/vlasnicima kapitala/dijelu stanovništva koje posjeduje osnovna sredstva – veći je u Srpskoj nego u Austriji za gotovo 3 p.p.
Zaključci ovog kratkog poređenja bi u prosjeku i relativno posmatrano bili da je Srpska skuplja od Austrije, da su austrijski radnici bogatiji od srpskih, da Austrija više mari za budućnost od Srpske i da su vlasnici kapitala u Srpskoj bogatiji od svojih kolega u Austriji.
Svi predstavljeni zaključci su u manjoj ili većoj mjeri intuitivni i logički, te kao takvi manje-više poznati stanovnicima Srpske i države Bosne i Hercegovine, jer je migracija ide iz Srpske u Austriju, a ne obratno, a ja sam do ovih zaključaka došao upoređivanjem raspodjele BDP-a, tj. ekonomskim mjerenjem.
Srpska zakonodavna i izvršna vlast može u određenoj mjeri (ne u potpunosti!) promjeniti odnose u raspodijeli BDP-a, ako to želi, instrumentima ekonomske politike kojima raspolaže, kao i izmjenama instrumenata ekonomske politike (na prjedlog Srpske) koji se određuju na nivou države Bosne i Hercegovine.
Npr. za početak bi se donosioci ekonomskih odluka u Srpskoj trebali zapitati zašto država Bosna i Hercegovina ima samo jednu stopu poreza na dodatnu vrijednost/PDV od 17%, a država Austrija čak tri!
Stopa-a PDV od 20% je standardna (duvan, pivo, nakit, kompjuteri, telefoni, e-knjige, društveno stanovanje …), stopa PDV-a od 13% se primjenjuje na umjetničke aktivnosti, vina, hranu za životinje, promet biljaka .., a stopa PDV-a od 10% se odnosi između ostaloga na društvene servise (bolnice, penzioni servisi, kućne posjete bolničara) hranu, knjige, novine, skupljanje smeća, transport, farmaceutske proizvode, snabdjevanje vodom, TV pretplatu … .
Dok država Bosna i Hercegovina ne uspostavi više različitih stopa PDV-a po uzoru na srpski uzor Austriju (sa Balkana je u Beču najviše Srba) da li bi srpske vlasti trebale tražiti i podržavati rast stope poreza na promet, iako je i pri stopi od 17% Srpska relativno skuplja od Austrije, koja je srpska obećana zemlja ?
U vezi sa tim je i pitanje da li bi sa nižim oporezivanjem prometa (nižom prosječnom stopom PDV-a) država Bosna i Hercegovina mogla povećati promet (zbog veće tražnje usljed nižih prodajnih cijena) i po tome osnovu zbog povećanja poreske osnovice ostvariti iste javne prihode po osnovu PDV-a, kao i pri stopi od 17%?
Nije li dilema i da li rast jedinstvene stope PDV-a sigurno i uvijek vodi ka rastu ukupnih javnih prihoda kroz oporezivanje prometa !? A šta ako se zbog rasta stope PDV-a koji povećava cijene roba i usluga smanji ukupna potrošnja i po tom osnovu ukupna poreska osnovica?
Zanimljivo bi bilo i uporediti visinu i raznolikost direktnih poreza sa onim u Austriji, kao i analizirati odnos između direktnih poreza (porez na dohodak, korporativni porez) i indirektnih poreza (porezi na promet i carine), jer se dosadašnji “razvoj” i države Bosne i Hercegovine i Srpske zasnivao na potrošnji stranih proizvoda, a ne na domaćoj proizvodnji.
Ako srpske vlasti planiraju povećanje plata u javnom sektoru, mogu li napraviti sporazum sa sindikatima da se taj prirast plata potroši na domaće proizvode i usluge, kroz distribuciju bonova (u visini povećanja plata) koji bi se striktno koristili za kupovinu domaćih roba u tačno određenim srpskim/bh industrijskim firmama, što bi možda vodilo i ka povećanju plata i u privatnom sektoru, a sigurno ne bi povećalo uvoz?
Potom bi srpske vlasti mogle u profitabilnim/akumulativnim ili za državu/entitet bitnim privrednim djelatnostima, zahtjevati/regulisati ubrzanu amortizaciju osnovnih sredstava, uz istovremenu zabranu promjene plata (u slučaju da se povećanje troškova amortizacije pokuša nadoknaditi kroz smanjenje plata) i povoljniji tretman ovakve ubrzane amortizacije u poreskom bilansu.
Ako želi ekonomski razvoj i ubrzani privredni rast kroz rast ulaganja u osnovna sredstva ne treba li Srpska u pogledu visine plata i položaja u društvu uzdignuti ona zanimanja koja su u direktnoj i indirektnoj vezi sa mašinama?
Pogača je u rukama srpske izvršne i zakonodavne vlast kao i mnogobrojni noževi (instrumente ekonomske politike), iako srpske vlasti ne mogu direktno uticati na dio fiskalne politike (porez na promet se određuje na državnom nivou) niti na monetarnu politiku (koju vodi Centralna banka Bosne i Hercegovine), a ove dvije ekonomske politike su ubjedljivo najmoćnije ekonomske politike.
Grafikon koji sam predstavio u ovome tekstu je vrlo jednostavan, ali na osnovu njegove pozitivne prostote može se ispričati mnoštvo ekonomskih priča i sačiniti pregršt ekonomskih politika radi poboljšanja ekonomskog sistema Srpske i države Bosne i Hercegovine.
Dragan S. Jović*
*Izneseni stavovi, ideje, zaključci, preporuke, analize i mišljenja pripadaju autoru i ne predstavljaju na bilo koji način stavove, ideje, zaključke, preporuke, analize i mišljenja ustanove u kojoj autor radi. Analize finansijskog/bankarskog tržišta i/ili pojedinačnih hartija od vrijednosti (akcija, trezorskih zapisa, obveznica) nisu prijedlog za kupovinu ili prodaju hartija od vrijednosti. Analize ove vrste su lični stavovi autora, a ne bilo kakva vrsta investicionog savjeta.
