Sažetak
Bankrot Bobar banke a.d. Bijeljina i istražne radnje te političko-medijska kampanja u vezi kredita koji je Pavlović banka International a.d. Bijeljina (Banka) dala sadašnjem predsjedniku Republike, kao i bitka dva suprostavljena politička bloka u Republici Srpskoj, značajno su narušili poslovni imidž Banke. Dio srpske političke scene (partije u Republici Srpskoj koje djeluju kroz Savez za promjene) je u ovome predmetu izgubio elementarnu ljudsku i ekonomsku logiku i ponio se vrlo neracionalno i društveno neodgovorno. Polovinom 2017. godine stopa kapitalizacija Banke konvergira prosječnoj stopi kapitalizacije bankarskog sektora Republike Srpske, a i likvidnost Banke je zadovoljavajuća. Banka ostaje dio bankarskog sektora Republike Srpske zato što je suviše mala i bitna da bi iz njega izašla. Zbog visokog finansijskog leveridža karakterističnog za bankarsko poslovanje (u bankama je odnos aktive i kapitala oko 10:1) nosioci javnih funkcija, kao i istražni organi, bi trebali biti mnogo odgovorniji i oprezniji tokom javnih rasprava i sprovođenja istraga o poslovanju pojedinačnih banaka, i/ili bankarskog sistema u cijelini. I velike banke su nekada bile male banke. Nije mudro rezati granu na kojoj se sjedi. Interesi novčane i političke vlasti se ne bi trebali razilaziti.
Ključne riječi: politička ekonomija bankarstva, juriš na depozite, kredit, Pavlović International Bank a.d. Slobomir, Bijeljina, Predsjednik Republike Srpske.
Uvod
Poslovni model Pavlović International Bank a.d. Slobomir, Bijeljina (u daljem tekstu Banka) su javno analizirali svi osim onih kojih su sa aspekta struke, ex officio, u mogućnosti da to objektivno učine. Na Banci su karijeru gradili (i još uvijek grade?) pojedini funkcioneri stranaka, pojedini političari u usponu (kao i u padu) kao i blogeri i čete i bataljoni vojnika i regruta bosanskohercegovačkih elektronskih i pisanih medija. Na likvidnost Banke su uticali bankrot Bobar banke a.d. Bijeljina, hapšenje vlasnika i službenika Banke, a sve u vezi jednog kredita koji je Banka, nekada davno, dala predsjedniku Republike Srpske (g. Milorad Dodik).
Oni srpski javni radnici koji su bili politički, a možda i karakterno (?) opsjednuti Predsjednikom Republike Srpske munjevito su postali posjednuti Bankom, zbog veze između Banke, predsjednikovog kredita i predsjednikove nekretnine, šaljući implicitne poruke da kada predsjednik „ode“ Republika Srpska dobija kartu u jednom pravcu za Eldorado. Za likvidnost, solventnost i rentabilnost same Banke i eroziju povjerenja u njeno poslovanje zbog narušenog poslovnog imidža ali i zbog surove i primitivne političke i medijske eksploatacije slučaja „predsjednikov kredit“ − koji su se u najradikalnijem oblikuodrazili na odliv depozita iz Banke − niko, osim Agencije za bankarstvo Republike Srpske i same Banke, nije mario.
Banka je samo zbog jednog kredita datog sadašnjem Predsjedniku Republike iz kojega je navodno kupljena nekretnina, postala glavni negativni učesnik političkih „bitki“ dva srpska politička bloka od kojih je jedan (opozicioni[1]) čvrsto umislio da se bitno razlikuje od drugog (pozicionog), dok ovaj drugi odbija poređenje sa prvim, a prvi nikako da dokaže glasačima da se bitno razlikuje od drugoga. Ogromna sličnost u modelu ekonomskog razvoja Republike Srpske kod srpske pozicije i srpske opozicije koja se svodi na odsustvo bilo kakvog konzistentnog ekonomskog modela razvoja (koji bi vodio ka smanjenju hronične dvocifrene stope nezaposlenosti i ka ublažavanju sumanutog iseljavanja iz Republike Srpske) kod oba srpska ekonomska bloka se preko kompleksa malih razlika pretvara u veliki omraz koji je jedna od svojih krajnjih izraza našao u poslovnom modelu Banke i pomenutom kreditu tj. u slučaju „predsjednikov kredit“.
Ja se u istraživanju neću baviti eventualnim krivičnim posljedicama slučaja „predsjednikov kredit“. Kao što ne vjerujem da „jedan čovjek može pokvariti selo“, isto tako ne vjerujem da selo može vaskrsnuti ako se ukloni jedan čovjek. U istraživanju krećem od finansijskog juriša na Banku, analiziram njene performanse, dovodim je u vezu sa političkom ekonomijom bankarstva, a u zaključku izvodim sintezu svojih stavova i nalaza.
Juriš na depozite Banke
Kada se analiziraju kretanje depozita Banke i dramatični padovi u vrijednosti pasive, opstanak Banke na tržištu predstavlja jedan i neočekivan i neobičan događaj. Mala banka, koja nema iza sebe banku majku i koja fukcioniše na nerazvijenom finansijskom tržištu je uspjela da apsorbuje, u novijoj istoriji be-ha bankarstva, nezabilježen odliv depozitnog potencijala i to u vrlo kratkom vremenskom periodu (Grafikon 1). Od kraja trećeg kvartala 2014. godine (bazna godina) kada su depoziti Banke bili 209 miliona KM (bazna vrijednost) pa do Q2 2017. godine, Banka je izgubila 45% depozitnog potencijala. Juriš na depozite i masovno povlačenje depozita su se desili zbog događaja koji nisu prvenstveno povezani sa finansijskim performansama Banke već sa reputacijom Banke. Percepcija Banke kao novčane ustanove je prvi put bitno izmjenjena u momentu bankrota Bobar banke, a razlozi su bili to što su banke približno iste veličine, a posluju i u istom gradu. U ovoj epizodi koja je trajala pola godine Banka je izgubila četvrtinu depozitnog potencijala (Q2/2015/ Q3/2014 = 75%). U slijedećih pola godine depoziti ponovo ulaze u Banku i depozitni potencijal se oporavlja nakon čega slijedi novi šok, ulazak SIPE (Državna agencija za istrage i zaštitu) u Banku te hapšenje vlasnika Banke i tri službenika Banke. Ovi događaji su u periodu Q3 2015 – Q2 2016. godine smanjili depozitni potencijal Banke za dodatnih 47,7 miliona KM i sveli ga na 60% od bazne vrijednosti. Na kraju prvog polugodišta 2017.godine depoziti su oko polovine bazne vrijednosti (Q2/2017/Q3/2013 = 55%).
Grafikon 1: Depoziti Banke i karakteristični događaji
Izvor: Kretanje depozita u periodu Q1 2013 – Q2 2017. godine, Interna dokumentacija Banke (Obradio autor).
Ipak i pored tako intezivnog odliva depozita implicitna stopa obavezne rezerve Banke (prosječna sredstva na računu rezervi/depozitna osnova za obračun obavezne rezerve) je viša od zahtjevane/eksplicitne stope obavezne rezerve. Implicitna stopa obavezne rezerve je 13,3%, a propisana 10%, pa je prema ovome pokazatelju Banka nadprosječno likvidna (ako je prosjek 10%). Banka još uvijek zaostaje za prosječnom implicitnom stopom obavezne rezerve bankarskog sektora Bosne i Hercegovine (19,16% u Q2 2017.godine), ali sa obzirom da je prošla kroz značajnu regresiju likvidnosti implicitna stopa obavezne rezerve od 13,3% je izuzetno visoka. A ona nam daje još jednu informaciju; Banka je u periodu prije udara na njenu likvidnost održavala nadprosječanu likvidnost, čime je pokazala značajan nivo opreznosti karakterističan za konzervativno bankarsko poslovanje u kojem se principu likvidnosti i principu solventnosti daje prednost nad principom profitabilnosti. Banka je žrtvovala jedan dio svoje profitabilnosti „u miru“, da bi u „zlovremenu“ imala dovoljno rezervi likvidnosti da odgovori na zahtjeve deponenata. Banka je postavila načelo zaštite deponenata ispred načela zaštite vlasnika tj. svjesno je podredila zgrtanje profita višem nivou likvidnosti.
Tabela 1. Održavanje obavezne rezerve Banke za period, 21.06.2017. – 30.06.2017. godine (u KM)
Izvor: Dekadni izvještaj o obračunatoj obaveznoj rezervi za period 21.06.2017. – 30.06.2017. godine, Interna dokumentacija Banke (Obradio autor).
Suviše mala i bitna da bi izašla sa tržišta, 2016-2017. godina
Elementarna bilansna analiza pokazuje da su poslovni procesi u Banci takvi da se apsolutno ne mogu povezati ni sa bail in ni sa bail out. Banku niko nije „spasio“ ni javnim sredstvima (bail out) ni sredstvima kreditora i/ili depozitara (bail in), jer nije bilo potrebe da se spašava. U poslovnoj 2016. godini Banka je iskazala nepokriveni gubitak u iznosu od 18,05 miliona KM što je predstavljalo 47,5% ukupnog kapitala iskazanog na dan 01.01.2016. godine. Sav gubitak je pokriven na teret kapitala, a vlasnik je i dokapitalizovao Banku sa 6 miliona KM (2017.godina). Ovoj dokapitalizaciji (17. emisija) su prethodile još tri dokapitalizacije. Tokom 2016. godine Banka je dokapitalizovana sa 6 miliona KM (15. emisija), a tokom 2015. godine sa 3 miliona (14. i 13. emisija).Ukupan kapital na dan 30.06.2017. godine iznosi 25,7 miliona KM ili 13,1% pasive/aktive kolika je i prosječna stopa kapitalizacije bankarskog sektora Republike Srpske. Likvidnost Banke (gotovina i gotovinski ekvivalenti/aktiva za Banku, a rezerve/ukupna aktiva za bankarski sektor Republike Srpske) je na nižem nivou od prosječne u BSRS 10,52% u odnosu na 15,5% (06/2017. godine). Međutim, ako se likvidnost mjeri preko viška sredstava iznad obavezne rezerve, onda je likvidnost Banke zadovoljavajuća. Obavezna rezerva je bila 13,1 miliona KM, a Banka je na računu rezerve držala 17,5 miliona KM (zadnja dekada juna 2017. godine). Pored toga kako je Banka pod pojačanim nadzorom Agencije za bankarstvo Republike Srpske (u daljem tekstu Agencija) i vrlo je vjerovatno da je ispravka vrijednosti bruto kredita sprovedena vrlo rigorozno, što je stvorilo latentne/prikrivene rezerve, koje će, ako/kada se ukinu dovesti i do povećanja likvidnosti i do rasta vanrednih prihoda u budućnosti, pa prema tome i do rasta rentabilnosti. Banka je sanirana sredstvima vlasnika Banke, nije bilo budžetskih troškova niti gubitaka za kreditore i/ili deponente.
Politička ekonomija domaćeg bankarstva
Politekonomska analiza otkriva da je prikrivena suština stvari, da je slučaj „predsjednik kredit“ do krajnjih granica stvorio političku dramu u i oko Banke, a da suštinska stručna, bankarska i politekonomska pitanja glase: „ Da li su Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini potrebne male banke? Da li bi se djelovi srpske opozicije i pojedini mediji mogli „igrati“ sa be-ha bankama u vlasništvu evropskih bankarskih grupacija, na način na koji su se „igrali“ sa Bankom? Da li bi aktivnosti Tužilaštva BiH i/ili SIPE bile tako dosljedne i otvorene da je npr. u pitanju Raiffeisen Bank d.d. Sarajevo? Zbog krajnje tržišne dramaturgije i projektovanja sudbine Bobar banke a.d. Bijeljina (11/2014) na Banku, Banka je izgubila značajan dio depozitnog potencijala , a zbog toga joj je u jednom trenutku bila ozbiljno narušena likvidnost. Da je Banka izvor likvidnosti primarnog tržišta javnog duga be-ha entiteta (npr. da Banka kupuje obveznice i trezorske zapise u velikim količinama), na način na koji su to domaće banke u vlasništvu evropskih banaka, delikatna pitanja u vezi poslovnog modela Banke (u februaru 2016. godine uhapšeni su vlasnik Banke i još tri službenika, a prethodno je SIPA ušla u Banku (11/2015. godina)), bila ona pojedinačnog ili opšteg karaktera, ne bi se nikada raspravljala preko medija, niti bi bila predmet tako intezivne javne i političke debate. Međutim, Banka je mala bankarska finansijska ustanova, problemi u njenom poslovanju ne ugrožavaju bankarski sistem, Agencija za osiguranje depozita bi isplatila osigurane depozite bez problema, pa se nekome možda učinilo da i u slučaju njenog izlaska sa tržišta, bankarski sistem Republike Srpske ne bi ništa izgubio. To nije ekonomsko-racionalan način razmišljanja iz mnoštva razloga. Gubljenje dozvole za rad značilo bi gubitak radnih mjesta. To jedna društveno-politička zajednica koja ima stopu registrovane nezaposlenosti od 36,2%[2] sebi ne bi smjela dozvoliti. Izlazak Banke sa tržišta bi značio uskraćivanje kredita sa Bankom povezanim pravnim licima, jer Banka jednim dijelom posluje po modelu interne banke. Dalje, Banka je specijalizovana za kreditiranje poljoprivredne proizvodnje na području Semberija, pa bi njenim izlaskom mnogi poslovi ostali bez izvora finansiranja, a bio bi izgubljen i jedan dio specijalističkih znanja vezanih za finansiranje poljoprivredne proizvodnje. Glavni biznis velikih banaka nije rad sa poljoprivrednim sektorom, koji je u jednom dijelu svoga poslovanja prvenstveno upućen na Banku i njoj slične finansijske ustanove. Tržišna niša koju pokriva Banka je specifična i doprinosi diverzifikaciji ponude bankarskih usluga. Velike banke vrlo često nisu zainteresovane za male projekte, a mali projekti čine jednu ekonomiju velikom. Mogu li se projekti male privrede razvijati i finansirati bez malih banaka? Ne postoji bankarski sistem u kojem su sve banke sistemski bitne i velike. U nekim ino bankarskim sistemima često se govori o „big four“ ili „big five“, a to znači da i pored njih postoje i srednje i male banke. Austrijski bankarski sistem ima više od 800 banaka, ali nisu sve banke tipa Erste Bank, UniCredit i slično.
Zaključna razmatranja
Republika Srpska je već izgubila dvije banke (Banka Srpske a.d. Banjaluka i Bobar banka a.d. Bijeljina), a bila je i na putu da izgubi treću. Nakon izlaska ove dvije banke iz sistema, udio banaka iz Republike Srpske (sa sjedištem u Republici Srpskoj) u be-ha unutrašnjem platnom prometu je sa 29,2% (Q4 2012. godine) pao na 21,8% (Q4 2016.godine)[3].
Banka je uspjela prevazići krizu likvidnosti izazvanu ekstremnim kvarenjem njene reputacije, a kroz dokapitalizaciju je rješila problem solventnosti. Teški dani za Banku počinju bankrotom Bobar banke a.d. Bijeljina, a nastavljaju se hapšenjem vlasnika banke i nekoliko službenika zbog slučaja „predsjednikov kredit“. U nastojanju da ostvare političku pobjedu nad predsjednikom Republike Srpske pojedini mediji, djelovi javnog mnjenja i djelovi srpske opozicije nisu vodili dovoljno računa o posljedicama svojih aktivnosti na poslovanje Banke. Racionalna individua ne siječe granu na kojoj privreda počiva, a ako se to i desi to onda predstavlja oblik društveno-ekonomskog mazohizma. „Rušeći“ predsjednika Republike Srpska u predmetu „predsjednikov kredit“ pojedini predstavnici srpske opozicije, mediji i djelovi javnog mnjenja se možda nisu zabrinuli (?) što je ozbiljno zaljuljana jedna sa solidnim finansijskim performansama i razgranatim poslovnim aktivnostima bankarska finansijska ustanova. Njima nije bilo bitno ni što je vlasnik Banke jedan od najvećih živih srpskih dobrotvora, neimara i ktitora (g. Slobodan Pavlović) sa lijeve obale Drine. Oni su samo vidjelu vezu Banke i „predsjednikovog kredita“, a nisu shvatili da ako su politička opozicija ne moraju nužno biti i ekonomska opozicija. Njima je nedostajala širina razmišljanja, jer na plitkom bankarskom tržištu kakvo postoji u Srpskoj nakon vezivanja tržišne percepcije Banke ne samo za „predsjednikov kredit“ već i za Banku Srpske a.d. Banjaluka, a posebno za Bobar banku a.d. Bijeljina bura (tj. masovno povlačenje depozita) je bila neminovnost. Sveubuhvatni pristup problemu nekim predstavnicima srpske opozicije je nedostajao i prilikom rasprave o zakonu koji se ticao CHF[4] (da je „Zakona o konverziji kredita sa valutnom klauzulom u švajcarskim francima” usvojen to bi uzdrmalo bankarski sistem Republike Srpske, neke banke bi izašle iz sistema, dio javnog duga Republike Srpske bi postao neutrživ, a tražnja za primarnim emisijama javnog duga Republike Srpske bi bila značajno smanjena) a takav parcijalni i nesistemski pristup predmetu spora je ponovljen i u slučaju Banke.
Međutim Banka se samosanirala, nije potrošila ni fening tuđeg, državnog, novca ili novca kreditora/deponenata na finansijsko restrukturiranje. Neke naše društvene grupe su možda bile imlicitno spremne da zarad „hvatanja“ predsjednika Republike Srpske u kandže pravne države puste Banku niz vodu? Budžet Republike Srpske bi se po modelu finanansijskog restrukturiranja trebao ugledati na Banku, a oni koji su na poslovnom modelu Banke „tjerali mak na konac“ bi možda mogli izvući pouke iz svojih postupka, (ako te postupke smatraju greškama).
Da bi se shvatila veličina zablude jednog dijela srpskog javnog mnjenja i srpske bankarske političke ekonomije u odnosu prema Banci nephodno je uporediti model sanacije Banke sa modelima koji su nekada postojali u Bosni i Hercegovini i koji se primjenjuju u našem neposrednom okruženju. Uporedna analiza modela sanacije banaka/bankarskog sektora, sa osvrtom na Banku, će biti predmet nekog novog istraživanja.
dr Dragan S. Jović *
Stavovi i ideje izloženi u radu su autorovi i apsolutno se ne odnose na ustanovu u kojoj radi.
Reference
- Finansijski izvještaji Pavlović International Bank a.d. Slobomir, Bijeljina na dan 30.06.2017. godina, Banjalučka berza a.d. Banjaluka, www.blberza.com.
- Dekadni izvještaj o obračunatoj obaveznoj rezervi za period 21.06.2017. – 30.06.2017. godine, Interna dokumentacija Pavlović International Bank a.d. Slobomir, Bijeljina.
- Kretanje depozita u periodu Q1 2013 – Q2 2017. godine, Interna dokumentacija Pavlović International Bank a.d. Slobomir, Bijeljina.
- Prjedlog Zakona o konverziji kredita sa valutnom klauzulom u švajcarskim francima, www.narodnaskupstinars.net.
- Jović, Dragan. 2016. „Nekoliko argumenata protiv donošenja zakona o konverziji kredita sa deviznom klauzulom u švajcarskim francima ”. Banke u BiH. br. 174 God. XVIII br. 3/2016: 38-44.
- Jović, Dragan. 2016. „Prilog praksi bankarskog prava Republike Srpske i Bosne i Hercegovine”. Banke u BiH. br. 175 God. XVIII br. 4/2016: 38-44.
- Centralna banka Bosne i Hercegovine, Bilten 4/2016.
[1] Stranke iz Saveza za promjene su pozicija na državnom nivou, a opozicija na nivou Republike Srpske.
[2] Anketna nezaposlenost u Republici Srpskoj je 25,2% (12/2016. godina)
[3] Centralna banka Bosne i Hercegovine, Bilten 4/2016. p. 88.
[4] Vidjeti u Jović, Dragan. 2016. „Nekoliko argumenata protiv donošenja zakona o konverziji kredita sa deviznom klauzulom u švajcarskim francima ”. Banke u BiH. br. 174 God. XVIII br. 3/2016: 38-44. Jović, Dragan. 2016. „Prilog praksi bankarskog prava Republike Srpske i Bosne i Hercegovine”. Banke u BiH. br. 175 God. XVIII br. 4/2016: 38-44.
