Koje ekonomske informacije iz svijetske ekonomije će biti predstavljene javnom mnjenju jedne zemlje pretežno zavisi od geografskog položaj te iste zemlje. BiH pretežno ne trguje sa Zimbabveom, radnici iz BiH pretežno ne idu da rade na Haiti, strani investitori u BiH nisu većinom iz Južnoafričke Republike. Kako je BiH evropska zemlja i naše interesovanja su uglavnom vezana za evropske ekonomije i posredno za američku. Naša evrocentričnost je zapravo amerikocentričnost, jer je u velikom dijelu Evrope uticaj SAD vrlo jak i star, sa razlogom… seže od Maršalovog plana (1948. g.)
U BiH se skoro momentalno saznalo za krizu drugorazrednih kredita (2007.g.) koje će kasnije biti označena kao godina početka jedanaeste poslijeratne američke recesije. SAD, kao novi kontinet, nema bogatu istoriju balkanskog tipa, ali sadržaj njene ekonomske istorije je jedinstven. Amerikanci vole da pojave imenuju u skladu sa njihovim sadržajem, da bi ih urezali u svoji mladu istoriju i građansku svijest, pa je recesija sa početkom u 2007. g. i krajem u 2009. g. nazvana Velika Recesija. Pad američkog realnog BDP je u 2009. godini bio -2,78% (2009/2008.), a stopa nezaposlenosti se sa 5% (decembar 2007.) povećala na 9,9% (decembar 2009.). U drugoj godini Velike recesije (2008.) bankrotirala je jedna velika američka investiciona banka (o čemu sam pisao), jer nevolje kada dolaze, uvijek dolaze u društvu, nikada same. A kriza je u preko Atlantika doputovala u Evropu 2009. godine (vidjeti grafikana), bila je značajno jača nego u zemlji porijekla, a potvrdila je staru kolokvijalno-ekonomsku krilaticu: “Kada se Amerika prehladi, Evropa dobije upalu pluća”.
Te godine samo dvije evropske zemlje (Poljska i Albanija) nisu prošle kroz ono što se stručno zove ekonomska kontrakcija, a žargonski pad proizvodnje. Ta godina je dovela u pitanje i podvrgla kritici do nebesa hvaljeni ekonomski model baltičkih zemalja (Litvanija, Estonija i Latvija). Baltički tigrovi su postali zmajevi od papira, sa “fantastičnim” padom BDP-a koji se kretao od 14,4% u Latviji do 14,8% u Litvaniji. Estonija je bila između ovih krajnosti, njena ekonomija se realno smanjila za 14,7% (2009/2008.).
Potonuo je i ekonomski brod Slovenija (-7,8%), članice zone evra, kao i sadašnje član EU, Hrvatska (-7,3%). Prosiječno smanjenje ekonomija zemalja EU i zone evra je bilo skoro identično (-4,5% ili -4,3%), a kontrakcija Njemačke ekonomije je bila još veća (-5,6%). BiH (-3%) i Bugarska (-3,6%), zemlje sa ograničenim monetarnim suverenitetom (i Nacionalna banka Bugarske ne može davati kredite) su prošle slično, ali mnogo bolje nego prosječna zemlja EU.
Zajednički imenitelj ekonomskih politika svih evropskih zemalja je beskrajna posvećenost tržišnoj privredi i formalno odbacivanje planske ekonomije.
I dok su SAD prolazile kroz jedanaestu po redu recesiju, a Evropa u nastajanju (nov naziv za zemlje koje su nekada bile u tranziciji) kao i cijela EU preispitivala svoje ekonomske modele i prilagođavala svoju ekonomsku politiku recesiji, na Dalekom Istoku Kina je prolazila kroz četvrtu godinu svoga jedanaestog petogodišnjeg plana (2006-2010) tj. kroz jedanaestu petoljetku.
Ovu činjenicu da Kina, po uzoru na nekada Sovjetski Savez, planira svoj društveno-ekonomski razvoj i dalje kroz petoljetke, kao u vrijeme Mao Ce Tunga je u BiH, ali i EU velika nepoznanica ne samo za bh javno mnjenje, već i za samu ekonomsku struku i bh ekonomsku misao.
Kao za inat i Evropi i SAD, Kina je “slabo” planirala ovu jedanestu po redu petoljetku. Umjesto da ostvari projektovani rast GDP od 7,5% godišnje, ona ga je prebacila, njena ekonomija je realno porasla za 9,4% (2009/2008.g.). Istovremeno zemlja koja je izmislila petogodišnje planove, Rusija, koja kao najveće zemlja ima najveća prirodna bogatstva na svijetu, doživjela je pad BDP-a od 7,8%. Iako duboko integrisana u svjetsku privredu, kroz isprepletene proizvodno-trgovačke veze, Kina se “otkačila” od poslovnog ciklusa zemalja Zapada i prevazišla glavne ciljeve jedanaeste petoljetke.
Ovaj tekst nije posvećen sadržaju niti jedanaeste niti bilo koje druge kineske petoljetke. Da bi se plan napravio bile su potrebno dvije godine i desetine hiljada ispisanih stranica, analiza, prijedloga, sinteza i zaključka, kao i mnogo koncenzusa i kompromisa i to sve u zemlji sa preko milijardu stanovnika.
Ovaj tekst želi da ukaže na činjenicu da tržišna privreda, ne isključuje pravljenje planova na nivou društveno-ekonomskog sistema, iako se ova pojava, simbioza tržišta i plana, pomodno, konformistički i neanalitički, apriori negira i isključuje iz ovovremenskih bh i evropskih analiza. Kina promeće svoje proizvode na tržištu, kako unutrašnjem tako i ino. Prema ekonomskom rastu, državno planiranje pomaže kineskoj proizvodnji i trgovini. Kinezi imaju berze, akcionarska društva, njihove banke prodaju novac i kredite, njihova robna tržišta su obrazovana po uzoru na evropska. Što se tiče tržišnog dijela privrede, Kina se malo razlikuje od Zapada, ako se razlikuje. I na Zapadu postoje banke u javnoj svojini (Njemačka, Francuska) kojima državna ekonomska politika određuje strategiju poslovanja (ciljeve i sredstva za ostvarivanje tih ciljeva). Na kraju krajeva, ako EU (tj. njeni vrhovni organi) donosi direktive, kao pravne akte obavezujuće za sve članice/države EU, ne podsjeća li to barem po nazivu ako ne po sadržaju, na direktive koje je donosio SSSR tokom sprovođenja svojih petogodišnjih planova?
Siguran sam da apsolutno svi poslovni subjekti u BiH imaju minimalno jednogodišnje planove poslovanje, a neki veći organizacioni sistemi i srednjoročne i dugoročne planove. Ono što sigurno nedostaje BiH jeste plan sveukupnog društveno-ekonomskog razvoja. Ne mora BiH ići do Kine da vidi i nauči kako se to radi. Ako bi sudili po ekonomskim rezultatima Poljske i Albanije njihov odnos prema mješavini tržišta i plana je daleko povoljniji nego kod ostalih evropskih zemalja. Iako nijedna zemlja EU nema petogodišnje planove sve one, u manjoj ili većoj mjeri planiraju sveukupni društveno- ekonomski razvoj. Čini li to i Bosna i Hercegovina?
U planiranju se uvijek može pogriješiti i griješi se. Ali, to nije razlog da država ne planira. Tokom druge kineske petoljetke (1958-1962., Veliki skok naprijed), pod rukovodstvom Mao Ce-Tunga pokrenuta je, ne samo sa evropskog, već i sadašnjeg kineskog svjetonazora jedna vrlo neobična kampanja. Cilj “Kampanje četiri štetočine” je bio da se smanji populacija pacova, muva, komaraca i vrabaca, radi rasta proizvodnje hrane i smanjenja prenosnih bolesti. Ali, istrebljivanje vrabaca je poprimilo takve razmjere da su poremećaji u lancu ishrane doveli do uvećanja insekata, koji su još većom žestinom (usljed brojnosti) uništavali usjeve i oborili poljoprivrednu proizvodnju (što je prouzrokovalo i glad).
Ovo je bizaran primjer kako se u planiranju može pogriješiti.
Međutim, još veća greška je ako se društveno-ekonomski razvoj ne planira.
Tržište i plan ne isključuju jedno drugo, oni se međusobno dopunjuju.
Amerikanci su pragmatična nacija. Kad bi im neko garantovao da će kroz petoljetke njihova ekonomija 10 godina rasti realno npr. 4% godišnje oni bi petogodišnji plan prihvatili kao dio ekonomske politike, a njegovu ideološku poruku bi nekako relativizovali – u holivudskom maniru fabrike snova.
U pogledu američkog pragmatizma ne postoje dilema, a krajnje je vrijeme da se testira bosanskohercegovački ekonomski pragmatizam i odnos prema planu, tj. kreiranju budućnosti.
Američki guru teorije upravljanja, Pitar Draker, je smatrao da se budućnost najlakše predviđa ako se sistematski kreira.
Dragan S. Jović*
*Izneseni stavovi, ideje, zaključci, preporuke, analize i mišljenja pripadaju autoru i ne predstavljaju na bilo koji način stavove, ideje, zaključke, preporuke, analize i mišljenja ustanove u kojoj autor radi. Analize finansijskog/bankarskog tržišta i/ili pojedinačnih hartija od vrijednosti (akcija, trezorskih zapisa, obveznica) nisu prijedlog za kupovinu ili prodaju hartija od vrijednosti. Analize ove vrste su lični stavovi autora, a ne bilo kakva vrsta investicionog savjeta.
