U svakoj tržišnoj privredi se formira lanac dužničko-povjerilačkih odnosa koji se obično poništava plaćanjima u unutrašnjem bezgotovinskom platnom prometu uz posredovanje banaka.
Dužnik plaća povjeriocu žiralno preko banke i na taj način izmiruje obaveze i izlazi iz dužničko-povjerilačkog odnosa.
Jedna od varijanti naplate potraživanja i izmirivanja obaveza je višestruka ili multilateralna kompenzacija potraživanja i obaveza u kojoj se potraživanja i obaveze poništavaju bez banaka kao posrednika u plaćanju.
Svako pravno lice prijavljuje svoje obaveze i potraživanja,a softver ih uparuje na takav način da obračunska naplata potraživanja odgovara izmirenju obaveza.
Potraživanja i obaveze se kompenziraju ili uzajamno prebijaju.
U ovom prebijanju može učestvovati dvije ili više strana i zbog toga uz kompenzaciju stoji višestrana/multilateralna.
Od 2015.god. u Republici Srpskoj je u upotrebi Jedinstveni sistem za multilateralne kompenzacije i cesije, koji pored prebijanja potraživanja i obaveza pruža i mogućnost prodaje potraživanja (cesija).
Sistem je vrlo uspješan, razvila ga je Banjalučka berza a.d. Banjaluka (BLSE) i preko njega se ukupno kompenzira potraživanja i obaveza u vrijednosti i do 2% BDP-a RS (vidjeti grafikon).
Vrijednost kompenzacija u Republici Srpskoj
provedenih kroz Jedinstveni sistem za multilateralne kompenzacije i cesije
Izvor: Banjalučka berza. Za 2021. period januar – jun.
U prosjeku se u periodu 2015-2020. godišnje prebijalo oko 150 miliona KM.
Čekajući novo prebijanje, koje je najavljeno za polovinu avgusta ove godine, možemo li se prisjetiti da li je ovakav sistem kompenzacija možda postojao i prije 2015.god?
Negdje do 2001.god. platni promet se odvijao preko Službe društvenog knjigovodstva/SDK i negdje baš u to vrijeme se desilo posljednje prebijanje potraživanja i obaveza preko SDK-a.
Nakon uklanjanja SDK-a iz našeg finansijskog sistema, trebalo je punih 15 godina da se ovaj opštepoznati, širokoprimjenljivi i jednostavni sistem naplate potraživanja i izmirenja obaveza, bez učešća banaka kao posrednika u plaćanju, ponovo počinje primjenjivati u RS.
Ovaj skoro dvodecenijski vakum u višestrukim kompenzacijama je dokaz da se reforme ekonomskog sistema moraju planirati pažljivo i sprovoditi postepeno po principu “tri puta mjeri, jednom sjeci”, ukoliko se iz sistema ne žele izbaciti elementi koji pospješuju njegov rad.
Uspostavljanje sistema višestrukih kompenzacija nakon 15 godina je prouzrokovano entuzijazmom zaposlenih u BLSE i njenog rukovodstva (direktora BLSE), dakle inicijativom privatnog sektora, a ne pokajanjem i uočavanjem greške od strane javnog sektora, koji je ukidanjem SDK-a ugasio i multilateralne kompenzacije.
RS i BiH namjeravaju i imaju još mnogo toga da promjene u svojim ekonomskim sistemima i dobro bi bilo da više ne ponavljaju greške kojim se iz sistema uklanjaju izuzetno korisni i kvalitetni elementi.
“Slučaj” višestrukih kompenzacija pokazuje i da se napredak u zemljama poput BiH ponekad može ostvariti i kretanjem unazad, a ne samo slijepim koračanjem naprijed.
Od socijalističke Jugoslavije, države koje je stvorila SDK-a, treba učiti kako se gradio ekonomski i finansijski sistem.
Bife.ba
