Jedna od osnovnih funkcije svake formalne društvene zajednice je finansiranje proizvodnje i potrošnje javnih dobara i usluga, koja se velikim djelom odnose na obrazovanje, zdravstvo i infrastrukturu.
Finansiranje svake od ove tri djelatnosti bi trebalo, pod uslovom efikasnosti u potrošnji, da poveća produktivnost i rada i kapitala, te da kroz rast ekonomske aktivnosti doprinese privrednom rastu i privrednom razvoju, i na kraju povećanju životnog standarda.
Javna potrošnja, koja se bilansira kao javni rashod, kao ključni element fiskalne politike nastoji da održi vezu sa javnim prihodima, od kojih su u Bosni najvažniji indirektni porezi (porez na dodatnu vrijednost, carine i akcize).
U vremenima niske inflacije razlika između nominalnih javnih prihoda, i od inflacije očišćenih tj.realnih javnih prihoda je zanemariva, ali u periodima visoke inflacije nominalni izrazi zamagljuju suštinu stvari i navodi na pogrešne zaključke (to ne važi samo za javne prihode).
Kad inflacija, i ona u zemlji i u inostranstvu, povećava poresku osnovicu to neminovno vodi i rastu svih oblika javnih prihoda, stvarajući privid veće budžetske likvidnosti i veće, sa aspekta prikupljanja prihoda, efikasnosti fiskalne i uopšte ekonomske politike.
Izvoditi zaključak o većem nivou ekonomske aktivnosti ili o većoj budžetskoj likvidnosti na osnovu nominalnog rasta javnih prihoda u inflatornom okruženju, je neekonomski i zato potpuno pogrešan pristup tumačenju ekonomske stvarnosti, a upravo takav pristup se implicitno njeguje kada se izvještava o povećanju indirektnih prihod bez njihovog svođenja na realne vrijednosti.
Kao što to obrađeni podaci pokazuju između nominalnog i realnog rast indirektnih poreza velika je razlika u pojedinim godinama (vidjeti grafikon), a ta razlika mora se uzeti u obzir prilikom ocijene javnih prihoda i uopšte ekonomske politike.
Realnu stopu rasta javnih prihoda od indirektnih poreza izračunali smo tako što smo nominalnu vrijednost indirektnih poreza sveli na realnu vrijednost (pomoću prosječnog mjesečnog indeksa potrošačkih cijena za datu godinu) i na osnovu tako dobijenih realnih vrijednosti izračunali realne stope rasta javnih prihoda od indirektnih poreza.
Do približno istog rezultata se dolazi ako se od nominalne stope rasta indirektnih poreza oduzme prosječni mjesečni iznos inflacije za datu godinu.
Nominalna i realna stopa rasta javnih prihoda od indirektnih poreza u Bosni i Hercegovini
(2016 – 2024)
Izvor: UIO BiH, BHAS i obrada Bife.ba. Podsjetnik: Za 2024.g. prognoza.
Do 2021.godine niska inflacija daje približno istu vrijednost nominalne i realne stope rasta indirektnih poreza, a u 2022.g. vidimo ono što smo u inflatornom vrtlogu nazvali “nominalna iluzija i realno stanje“.
U 2022.g. kad je prosječna inflacija u BiH po mjesecima bila 14%, zbog rasta poreske osnovice nominalni rast prihoda od indirektnih poreza je 17,5%, a realni 3,1%.
Isticati nominalni rast indirektnih poreza kao neki veliki rezultat fiskalne politike, bez uvažavanja realnog ili stvarnog stanja, predstavlja potpuno pogrešno tumačenje ekonomskih činjenica.
Antiekonomski pristup se očitava i prilikom pojašnjenja promjena javnih prihoda u 2023.godini, ako se u prvi plan istakne nominalni rast od 7,2%, a zanemari realni rast indirektnih poreza od svega 1%.
Opadajuća inflacija u 2024.g. približava nominalne i realne promjene.
Za 2024.godinu smo napravili prognozu inflacije (na osnovu 9 mjeseci u 2024.godini) i prognozu nominalnih indirektnih poreza (na osnovu podataka za 8 mjeseci tekuće godine) i dobili neznatno veći nominalni rast (5,8%) od realnog rasta (4,3%).
Sada kada smo razlučili realne promjene od nominalnih možemo ekonomski rezonovati o rastu indirektnih poreza i izvršiti njegovo ocijenjivanje u 2024.godini sa aspekta visine, ali prethodno ćemo isključiti dvije vanredne godine.
2020.godinu zbog epidemije korona virusa i velikog pada privredne aktivnosti koju je ona prouzrokovala, a koji je imala svoj odraz (negativni) i na indirektne poreze, a 2021.godinu zbog vještačkog rasta indirektnih poreza izazvanog njihovim velikim padom u 2020.godini.
Prosječni realni rast prihoda od indirektnih poreza od 2016. do 2023., po isključenju dvije pomenute godine, je 4,4%, a njihov očekivani – prognozirani rast u 2024. približno je isti (4,3%)
Bosna se vratila na predpandemijsku putanju rasta realnih prihoda od indirektnih poreza, a sa obzirom da su oni najizdašniji oblik javnih prihoda i jedan veliki dio ekonomske aktivnosti u tekućoj godini je pod uticajem srazmjerno visokog (u odnosu na 2023.godinu) realnog rasta javnih prihoda.
Prema očekivanom realnom rastu prihoda od indirektnih poreza ova godina je na nivou prosječne poslovne godine u BiH.
